Roślina uprawna może prawidłowo się rozwijać i wydać dostatecznie duży plon tylko wtedy, gdy zastosujemy regulację odczynu gleby zgodnie z jej wymaganiami. Odpowiedni odczyn gleby pozwala roślinom na zbudowanie dużego systemu korzeniowego, który umożliwia pobieranie składników pokarmowych z głębszych warstw gleby.
Wysoki plon rośliny uprawnej zależy od wielu warunków, a nie od samego tylko nawożenia. Zasadniczy błąd popełniają rolnicy, którzy sądzą, że samym tylko obfitym nawożeniem uda im się naprawić ujemne wpływy wadliwej gleby albo niedociągnięcia w uprawie czy w pielęgnacji roślin. Gleba nie jest czymś stałym, niezmiennym, gdyż jej właściwości stale się zmieniają. Wiele gleb ulega wzrastającemu zakwaszeniu i wyczerpaniu zapasu składników pokarmowych.
Odczyn gleby jest miernikiem względnej kwasowości lub alkaliczności gleby określany jako proporcja ilości jonów wodorowych (H+) do jonów wodorotlenowych (OH–). Na tej podstawie wyróżnia się odczyny gleby: kwaśny (przewaga jonów wodorowych), obojętny (równowaga stężeń jonów wodorowych i wodorotlenowych) oraz zasadowy (przewaga jonów wodorotlenowych). Ponieważ w praktyce posługiwanie się różnicami stężeń było trudne, została opracowana specjalna skala (pH) oparta na logarytmie stężeń. Skala kwasowo-zasadowa (pH) obejmuje wartości od 0 do 14, gdzie 7,0 oznacza glebę obojętną, wartość poniżej 7,0 wskazuje, że gleba jest kwaśna (przewaga jonów H+), a wartość powyżej 7,0 to odczyn alkaliczny (przewaga jonów OH–).
Bufor glebowy jest uzależniony od klasy agronomicznej i zawartości próchnicy w glebie. Dlatego aby zmienić pH gleby o jedną jednostkę na glebie cięższej, bogatszej w próchnicę, o niższym pH wyjściowym trzeba dostarczyć większy ładunek aktywnego Ca2+ niż na glebę lżejszą, o niższej zawartości próchnicy i wyższym odczynie wyjściowym. Należy jeszcze pamiętać, że odczyn to kwasowość czynna. Poza nią wyróżniamy kwasowość ukrytą, kwasowość wymienną oraz kwasowość hydrolityczną. W praktyce diagnostycznej pomiar pH dokonuje się w obecności roztworu soli potasowej. Metoda ta pozwala częściowo uwzględnić w pomiarach również kationy wymienne. Z tego powodu odczyn mierzony w KCl jest zwykle niższy niż odczyn mierzony w wodzie, a poziom różnicy zależy od właściwości gleby.
Odczyn gleby decyduje o właściwościach chemicznych, biologicznych i fizycznych gleby. To w rezultacie przekłada się na wielkość i jakość plonów uzyskiwanych w gospodarstwie, dlatego wiedza rolnika dotycząca roli odczynu oraz wymagań roślin uprawnych związanych z pH jest niezwykle istotna dla dobrego i efektywnego zarządzania produkcją roślinną. Znajomość wymagań oraz tolerancji odczynu gleby dla różnych gatunków roślin uprawnych (Rys. 1) pozwala na ułożenie właściwego płodozmianu, zgodnego z aktualnym stanem gleby, oraz zaplanowanie programu zabiegów poprawiających jej pH.
[Honorata Dołęga-Ogrodnik]
Odczyn gleby w dużym stopniu wpływa na gospodarkę i dostępność makroelementów (N, P, K, S, Ca, Mg), mikroelementów (Mn, Mo, B, Fe, Zn, Cu), jak i metali ciężkich. Wpływa na toksyczność niektórych pierwiastków, np. glinu, który przy niskim pH (gleba kwaśna) stanowić może zagrożenie dla rozwoju roślin ograniczając przede wszystkim rozwój ich systemu korzeniowego, przez co nie jest w stanie efektywnie dostarczać roślinie soli mineralnych. W rezultacie, bardzo ruchliwy azot zostaje wypłukany poza zasięg systemu korzeniowego i trafia do wód gruntowych, co sprawia, że efekt ekonomiczny nawożenia tym składnikiem jest bardzo niski. Wpływa również na procesy wietrzenia minerałów i magazynowania składników pokarmowych w glebie (sorpcja), co decyduje o poziomie zasobności w przyswajalne formy składników pokarmowych.
Fosfor w glebach bardzo kwaśnych przechodziw trudno rozpuszczalne w wodzie połączenia z glinem i żelazem. Tak więc mimo potencjalnie wysokiej zasobności gleby w fosfor, jest on dla roślin niedostępny. Wywołany wapnowaniem wzrost pH gleby powoduje zmianę formy chemicznej fosforu do postaci łatwiej rozpuszczalnej w wodzie, a tym samym dostępnej dla roślin. Niski odczyn znacząco zmienia także przyswajanie potasu przez rośliny. Na glebach kwaśnych nawet niewielkie przekroczenie nawożenia – powyżej zapotrzebowania roślin na ten składnik, powoduje pobieranie potasu powyżej potrzeb. Skład mineralny roślin ulega wówczas niekorzystnym zmianom. Zawierają one za mało wapnia i magnezu w stosunku do potasu. Jest to szczególnie niebezpieczne w roślinach paszowych. Żywione nimi zwierzęta zapadają na chorobę metaboliczną – tężyczkę pastwiskową.
Magnez w glebach kwaśnych najczęściej występuje (podobnie jak fosfor) w formie niedostępnej dla roślin. Wśród mikroelementów poza magnezem uregulowany odczyn gleby podnosi przyswajalność także molibdenu. Te dwa pierwiastki to jednak wyjątki. Dostępność dla roślin pozostałych maleje wraz ze wzrostem pH gleby. Przechodzą one w niedostępne dla roślin formy chemiczne.
